Sau khi Hồng y Giuse Maria Trịnh Như Khuê qua đời đột ngột vào ngày 27 tháng 11 năm 1978,[4] Giuse Maria Trịnh Văn Căn đương nhiên kế vị chức vụ Tổng giám mục Tổng giáo phận Hà Nội,[5] Năm 1979, ông chính thức được Giáo hoàng Gioan Phaolô II vinh thăng Hồng y.[6][7] Sau khi Hồng y Trịnh Văn Căn trở về, ông khẩn trương đàm thoại với chính quyền và Ban Tôn giáo Chính phủ Việt Nam để bàn thảo về sự hình thành một Hội đồng Giám mục Việt Nam thống nhất trên toàn quốc. Sau khi được Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng[nb 1] nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Phạm Văn Đồng chấp thuận, ngày 3 tháng 1 năm 1980, Giuse Maria Trịnh Văn Căn đưa đơn chính thức xin phép chính quyền Việt Nam cho các giám mục Việt Nam được tập trung "Cấm phòng" ở Hà Nội để họp trù bị. Từ 24 tháng 4 đến 1 tháng 5 năm 1980, 33 giám mục trong cả nước về Hà Nội dự Đại hội thành lập Hội đồng Giám mục Việt Nam và nhất trí bầu chọn Giuse Maria Trịnh Văn Căn làm Chủ tịch đầu tiên của Hội đồng Giám mục Việt Nam.[3][8]

Tại đại hội này, các Giám mục Việt Nam đã ra Thư chung đầu tiên (Thư chung 1980) cho tất cả các giáo dân người Việt sinh sống ở trong nước và hải ngoại. Trong thư, lần đầu tiên các Giám mục đã xác định đường hướng mục vụ mới của Giáo hội Việt Nam[9] với hai điểm quan trọng: Hội Thánh vì loài người và Hội Thánh trong lòng dân tộc:

Là Hội Thánh trong lòng dân tộc Việt Nam, chúng ta quyết tâm gắn bó với vận mạng quê hương, noi theo truyền thống dân tộc hoà mình vào cuộc sống hiện tại của đất nước. Công Đồng dạy rằng "Hội Thánh phải đồng tiến với toàn thể nhân loại và cùng chia sẻ một số phận trần gian với thế giới" (MV 40,2). Vậy chúng ta phải đồng hành với dân tộc mình, cùng chia sẻ một cộng đồng sinh mạng với dân tộc mình, vì quê hương này là nơi chúng ta được Thiên Chúa mời gọi để sống làm con của Người, đất nước này là lòng mẹ cưu mang chúng ta trong quá trình thực hiện ơn gọi làm con Thiên Chúa, dân tộc này là cộng đồng mà Chúa trao cho chúng ta để phục vụ với tính cách vừa là công dân vừa là thành phần Dân Chúa.[10]